بصره (شهر مغرب اقصی)بَصْره، شهری کهن در مغرب اقصی که امروزه از آن ویرانه‌ای بیش برجای نمانده است. ۱ - معرفی اجمالینام این شهر از بصره عراق گرفته شده است و آنجا را به سبب رواج تجارت کتان و وفور لبنیات و سرخی خاکش به ترتیب بصره الکتّان، بصره الذبّان و بصره الحمرا نیز نامیده‌اند [۱]
عبدالله ابوعبید بکری، المسالک و الممالک، ج۲، ص۷۸۸، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۹۹۲م.
[۴]
ابوالفدا، تقویم البلدان، ج۱، ص۳۳، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۸۴۰م.
شهر بصره در کنار اقیانوس و جزو اقلیم طنجه، به مرکزیت شهر فاس [۷]
علی مسعودی، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۸، به کوشش دخویه، لیدن، ۸۹۳م.
[۹]
محمد مقدسی، احسن التقاسیم، ج۱، ص۱۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۹۰۶م.
و در حدود ۳کیلومتری‌ِ کوه صَرصَر قرار داشت که سرشار از منابع آبی و میوه و زیستگاه قبایل مصموده بود. گویند: برخی از نوادگان خلیفه دوم در آنجا مسکن داشتند. ۲ - خصوصیات معماریدیوار گرداگرد شهر بصره از سنگ و آجر ساخته شده بود و ۰ دروازه داشت. [۱۲]
عبدالله ابوعبید بکری، المسالک و الممالک، ج۲، ص۷۸۹، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۹۹۲م.
در این شهر مسجدی بزرگ با دو گرمابه و دو گورستان بزرگ، یکی در مشرق و دیگری به نام قُضاعه در غرب آن وجود داشت. آب بصره شور بود و آب آشامیدنی مردم از چاه ابن ذَلفاء که در مدخل شهر بود، تأمین می‌شد. [۱۴]
عبدالله ابوعبید بکری، المسالک و الممالک، ج۲، ص۷۸۹، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۹۹۲م.
[۱۵]
یاقوت حموی، بلدان، ج۱، ص۵۳.
[۱۷]
ابوالفدا، تقویم البلدان، ج۱، ص۳۳، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۸۴۰م.
۳ - زمان احداث شهرشهر بصره هم‌زمان یا نزدیک به تأسیس شهر اصیلا، [۱۹]
عبدالله ابوعبید بکری، المسالک و الممالک، ج۱، ص۷۸۹، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۹۹۲م.
[۲۱]
احمد ابن عذاری، البیان المغرب، ج۱، ص۳۵، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، ۹۲۹م.
به احتمال قوی در اواخر سده ق و در زمان حکومت ادریس دوم ۷۷-۱۳ق/۹۳- ۲۸م، یا به روایتی در ۱۸ق و در زمان حکومت فرزندش محمد ۱۳-۲۱ق/ ۲۸ -۳۶م احداث گردید و اقامتگاه تابستانی آنان بود [۲۲]
عبدالله ابوعبید بکری، المسالک و الممالک، ج۱، ص۰۶، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۹۹۲م.
[۲۳]
احمد مکناسی، خریطة المغرب الارکیولوجیه، ج۱، ص۱، تطوان، ۹۶۱م.
[۲۴]
محمد ابن ابار، الحله السیراء، ج۱، ص۳۱، به کوشش حسین مونس، قاهره، ۹۸۵م.
[۲۵]
حسن بن محمدوزان لئون افریقی، وصف افریقیا، ج۱، ص۱۰، ترجمه محمد حجی و محمد اخضر، بیروت، ۹۸۳م.
[۲۶]
۲. EI
وقتی محمدبن ادریس دوم به فرمانروایی رسید، شهرهای مغرب را میان برادرانش تقسیم کرد و شهر بصره و نیز طنجه، سبته و تطوان به قاسم و به روایتی یحیی رسید [۲۷]
عبدالله ابوعبید بکری، المسالک و الممالک، ج۲، ص۷۹۲، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۹۹۲م.
[۳۰]
علی ابن ابی زرع، الانیس المطرب، ج۱، ص۱، رباط، ۹۷۲م.
[۳۱]
۲ EI
۴ - فرمانروایانابن عذاری نام فرمانروایان بصره را از آغاز تأسیس تا ۴۷ق ذکر کرده است. [۳۲]
احمد ابن عذاری، البیان المغرب، ج۱، ص۳۵، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، ۹۲۹م.
این شهر در ۱۰ق/۲۲م به تصرف حسن بن محمد بن قاسم بن ادریس، معروف به حَجّام درآمد. و سال بعد، موسی بن ابی العافیه مکناسی بر آن مستولی گردید و ادریسیان ناگزیر به قلعه معروفشان، موسوم به حُجَر النَّسر که در نزدیکی بصره قرار داشت، پناه بردند [۳۳]
احمد ابن عذاری، البیان المغرب، ج۱، ص۳، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، ۹۲۹م.
[۳۴]
ابن خلدون، العبر، ج۱، ص۷۴- ۷۵.
در ۴۷ق/۵۸م بصره به عنوان مرکز ایالتی کوچک شامل منطقه ریف و بلاد غُماره، توسط جوهر سیسیلی، سردار معروف فاطمی به حسن بن کَنّون سپرده شد. [۳۵]
ابن خلدون، العبر، ج۱، ص۸.
و مدت ۵ سال زیر نظر فاطمیان افریقیه اداره می‌شد تا در اوایل سال ۶۳ق توسط غالب، مولای حکم دوم حک ۵۰- ۶۶ق/۶۱-۷۷م، خلیفه اموی اندلس تصرف شد. [۳۶]
محمد ابن خطیب، اعمال الاعلام، ج۱، ص۲، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۹۵۶م.
[۳۷]
ابن خلدون، العبر، ج۱، ص۸-۹.
در ۶۸ق ابوالفتح یوسف بُلُکین بن زیری، مغرب را فتح کرد و عمال اموی را بیرون راند و آنگاه به بصره آمد و یحیی‌بن علی بن حمدون، فرمانروای اموی آنجا را سرکوب، و شهر را در همان سال یا ۶۹ق ویران کرد. [۳۸]
علی ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۶۶.
[۳۹]
احمد ابن عذاری، البیان المغرب، ج۱، ص۳۱-۳۲، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، ۹۲۹م.
[۴۰]
احمد نویری، نهایة الارب، ج۴، ص۷۵، به کوشش حسین نصار، قاهره، ۹۸۳م.
[۴۱]
ابن خلدون، العبر، ج۱، ص۱۸-۱۹.
[۴۲]
ابن خلدون، العبر، ج۱، ص۳۳.
مقدسی در ۷۸ق/۸۸م بصره را شهری ویران وصف کرده است. [۴۳]
محمد مقدسی، احسن التقاسیم، ج۱، ص۲۰، به کوشش دخویه، لیدن، ۹۰۶م.
در سده ۰ق/۶م تنها دیوارهای سنگی این شهر برجا مانده بود. [۴۴]
حسن بن محمدوزان لئون افریقی، وصف افریقیا، ترجمه محمد حجی و محمد اخضر، بیروت، ۹۸۳م.
۵ - فهرست منابع(۱) محمد ابن ابار، الحله السیراء، به کوشش حسین مونس، قاهره، ۹۸۵م. (۲) علی ابن ابی زرع، الانیس المطرب، رباط، ۹۷۲م. (۳) علی ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۴) علی ابن حزم، جمهره انساب العرب، بیروت، ۹۸۳م. (۵) محمد ابن خطیب، اعمال الاعلام، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۹۵۶م. (۶) ابن خلدون، العبر. (۷) محمد ابن عبدالمنعم حمیری، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۹۷۵م. (۸) احمد ابن عذاری، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، ۹۲۹م. (۹) عبدالله ابوعبید بکری، المسالک و الممالک، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۹۹۲م. (۱۰) ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۸۴۰م. (۱۱) ابراهیم اصطخری، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۹۲۷م. (۱۲) حسن بن محمدوزان لئون افریقی، وصف افریقیا، ترجمه محمد حجی و محمد اخضر، بیروت، ۹۸۳م. (۱۳) علی مسعودی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۸۹۳م. (۱۴) محمد مقدسی، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۹۰۶م. (۱۵) احمد مکناسی، خریطه المغرب الارکیولوجیه، تطوان، ۹۶۱م. (۱۶) احمد نویری، نهایه الارب، به کوشش حسین نصار، قاهره، ۹۸۳م. (۱۷) یاقوت حموی، بلدان. (۱۸) ۲EI. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بصره»، شماره۴۹۱۴. |